Günümüzden yaklaşık 3000 yıl önce, Urartular'ın 'Tuşpa' adını verdikleri Van, Urartu Krallığı'nın başkentiydi ve M.Ö. 9. yüzyılda inşa edilen Van Kalesi bu devletin merkeziydi. Bu nedenle, Doğu Anadolu'da kurulan en eski devlet olan Urartu Krallığı'nı anlatacağım bu yazıya bu kaleden bir gün batımı ile başlamak istedim. Tam karşımda ise bir önceki yazımda anlattığım Van Gölü var.
Van Müzesi'ndeki bu haritadan görüleceği üzere; Urartular Doğu Anadolu'da batıda Malatya'ya, güneyde Hakkari'ye kadar uzanan geniş bir coğrafyada hüküm sürmüşlerdir. Urartular'ın kuzey sınırı Kafkasya topraklarına uzanmaktadır. Doğu'daki toprakları bugün Ermenistan ve İran sınırları içerisinde yer almaktadır.
Urartular'ın güneyinde o dönemin en büyük devleti olan Asurlular bulunuyordu. Urartular kendi medeniyetlerini kurarken Asurlular'ı örnek almışlardır. Asurlular'ın eserlerini Berlin'deki Pergamon Müzesi'nde ve Paris'teki Louvre Müzesi'nde görme fırsatı bulmuştum. Elimde yeterli fotoğraf olsa Asurlular için de bir yazı hazırlayabilirdim. İleride bu müzeleri yeniden daha başka bir bakış açısıyla gördükten sonra Asurlular'ı da yazmayı düşünüyorum.
Urartular'ın batısında ise Frigyalılar var. Frigyalılar da Anadolu'nun geçmişinde önemli bir yere sahip. İki yıldır bir türlü gidemediğim Frig Vadisi'ni bu yıl görme fırsatı bulursam Frigler için de bir yazı gelecek. Urartular'ın kuzeyinde Türkler ile aynı soydan oldukları düşünülen İskitler ve Kimmerler var. İskitler'den geçtiğimiz ay yayınladığım Budapeşte yazımda bahsetmiştim. Yani gördüğünüz üzere Urartular döneminde Anadolu ve çevresindeki devletler adeta bir şampiyonlar ligi.
Konu Urartular olunca akla gelen ilk isim, yukarıdaki fotoğrafta gördüğünüz, lakabı "yaşayan son Urartulu" olan Mehmet Kuşman'dır. Urartular'a ait Çavuştepe Kalesi'ndeki ilk kazılar 1961 yılında başlamıştır. 1940 doğumlu olan Mehmet Kuşman da askerden döndüğünde, Urartular'a ait bir yerleşim yeri olan Çavuştepe Kalesi'nde bekçilik yapmaya başlamıştır. İlkokul mezunu olan Mehmet Kuşman buradaki bekçilik görevinin ötesine geçerek, bu kazılar esnasında Urartular hakkında birçok şey öğrenmiştir. Bu merakı onu Urartuca'yı öğrenmeye kadar götürmüş olup dünyada bu dili konuşan 12 kişiden biridir. Urartu devleti 2.500 yıl önce yıkıldığından bu dili bilen kişiler bu alanda akademik çalışmalar yapanlardan ibaret. Urartu dilinin Kafkas dilleri ile benzerlik gösterdiği, bunların arasında en çok Çeçence ile bağdaştırıldığı belirtilmektedir. Urartular, Asurlular'dan aldıkları çivi yazısını kendi dillerine uyarlamışlardır.
Artık 83 yaşında olan Mehmet Kuşman bekçilik görevinden emekli olsa da, Çavuştepe Kalesi'ni hala bırakmamış. Burada gönüllü olarak kalıyor ve gelen turistlere Urartular'ı anlatıyor. Yukarıdaki fotoğrafı çektiğim esnada da bize burada çivi yazısı ile yazılan Urartuca yazıları tercüme etmekteydi.
Çavuştepe kalesinde Mehmet Kuşman'ın Urartular ile ilgili kitaplar ve Urartular'ın izlerini taşıyan takılar sattığı minik bir dükkanı var. Üzerine Urartuca yazılar yazdığı takıları bizzat kendisi yapıyor. Oraya gittiğinizde Mehmet Amca ile sohbet edip alışveriş yapmayı unutmayın.
Urartu dini çok tanrılı bir din. Baş tanrı Haldi, fırtına tanrısı Teişeba ve güneş tanrısı Şivini bunlardan birkaçı. Ben bir güneş aşığı olarak, Mehmet Amca'dan Tanrı Şivini'nin isminin yazılı olduğu bu kolyeyi aldım. Eminim geçmişte yaşasam güneşe tapan bir pagan olurdum :)
Urartular ile ilgili detayları öğrenmek için Van Müzesi'ne gitmelisiniz. Yukarıdaki fotoğrafta bu müzede yer alan, Urartu Savaş Tanrısı Teişeba'ya ait bir kabartma görmektesiniz.
Bu arada, Van Müzesi'ne hayran kaldığımı belirtmek isterim. Çok büyük ve kapsamlı, düzenli ve modern bir müze. Anadolu'da çok kötü müzeler gördüm. Genelde Malatya Müzesi'ni buna örnek gösteriyorum. Malatyalılar lütfen kızmasın :) Malatya'ya, bir zamanlar Hititler'in de yerleşmiş olduğu Arslantepe Höyüğü'nü görmek için gitmiştim. Sonrasında müzede bu höyükten çıkarılan eserleri görebileceğimi düşünmüştüm. Ama müze beni hayal kırıklığına uğratmıştı. Malatya'ya 2014 yılında gittiğim için aradan geçen yıllarda bu müzenin değişmiş ve gelişmiş olduğunu umuyorum. Neyse yine konuyu dağıttım. Gezi yazılarıma 4 yıl ara verdiğim için çok şey birikti, anlatacağım çok şey var, sabırsızlanıyorum :)
İlk olarak, yukarıdaki fotoğrafta gördüğünüz, Mehmet Kuşman'ın bekçilik yaptığı, Van'ın Gürpınar ilçesi yakınlarındaki Çavuştepe Kalesi'nde yer alan kabartmaları paylaşmak istedim.
Bu fotoğrafta ise başka bir Urartu yerleşim yeri olan Ayanis Kalesi'nin müzede canlandırılan kısmını görmektesiniz.
Bu kabartmalar ise Bitlis'in Adilcevaz ilçesi yakınlarında bulunan bir Urartu kalesi olan Kef Kalesi'nden. Bu blokların üzerindeki kitabede şunlar yazılıdır: 'Tanrı Haldi büyüklüğüyle, Argisti oğlu Rusa bu asihuseyi yaptırdı. Kayalık çoraktı ve (başka) hiçbir kral asla yaptıramazdı. Tanrı Haldi buyurduğu gibi ben yaptırdım. Rusa der ki her kim ki bu steli tahrip ederse Tanrı Şivini onu yok etsin."
Kral Rusa'ya 'sakin ol şampiyon' demek istiyorum. Ama bir taraftan da haklı, 3000 yıl önce bu mükemmel eserleri yaptırmış biri olarak tabii ki övünecek :) Gerçekten harika bir taş işçiliği.
Urartular'da sulama sistemleri çok gelişmiştir. Tarıma önem vermişlerdir. Urartular'ın sulama kanallarının en ünlüsü, 56 km uzunluğunda ve 2,5 metre (yer yer 4 metre) genişliğindeki Şamram (Minua) Kanalı'dır. İnanmayacaksınız ama, yaklaşık 2800 yıl önce yapılan bu kanal, bugün dahi geçtiği yerlerdeki tarla, bağ ve bahçelerin sulama ihtiyacı için kullanılmaktadır. Van Müzesi'nde bu kanalın yukarıdaki fotoğrafta gördüğünüz bir canlandırması bulunuyor. Bunu da çok başarılı buldum.
Bu kanalı yaptıran Kral Minua, buraya koyduğu yazıtta kanalı yaptırdığını anlatırken, tatlı tatlı beddua da etmiştir :) Yukarıda da Kral Rusa'nın bedduasını okumuştuk. Sanırım Urartulular bedduayı seviyor :)
Bu kanaldaki Urartuca metnin çevirisi şu şekilde: "İşpuni'nin oğlu Minua, Tanrı Haldi'nin gücü sayesinde bu kanalı açtı. Adı Minua Kanalı'dır. Tanrı Haldi'nin büyüklüğü sayesinde, Minua, güçlü kral, Bianili Ülkelerinin Kralı, Tuşpa kentinin efendisidir. Minua der ki, kim bu yazıyı silerse, kim onu tahrip ederse, kim bunu görürse, kim başkasına 'Bu kanalı ben açtım' derse o, Tanrı Haldi, Tanrı Teişeba, Tanrı Şivini ve bütün tanrılar tarafından mahvedilsin; güneş ışığından yoksun edilsin."
Bu metinde Minua kendisini "Bianili Ülkelerinin Kralı" olarak tanımlıyor. Çünkü Urartular kendilerini "Bianili" olarak adlandırıyorlardı. Urartu ismi onlara güney komşuları Asurlular tarafından verilmiştir. Asurlular'ın kaynaklarında Urartular ile ilgili çok fazla bilgiye ulaşılmıştır.
Van Müzesi'nden Urartular ile ilgili son olarak Urartu dönemine ait bir savaş arabası kabartmasının fotoğrafını paylaşıyorum. Van müzesinde Urartular dışında diğer dönemlere ilişkin eserleri de görebilirsiniz. Aşağıda onlardan birkaç örneği de paylaşacağım.
Bu büyük devlete ne oldu peki diye merak ediyor olmalısınız. Urartular, zaman içerisinde kuzeydeki İskitler'in saldırıları ile zayıflamışlar ve sonrasında M.Ö. 585 yılı civarında eski İran halkları tarafından kurulan bir devlet olan Medler tarafından yıkılmışlardır.
Medler, Urartular'ı yendikten sonra Anadolu'nun içlerine doğru akınlarına devam ederek Frigyalılar ile ve daha sonrasında Batı Anadolu'da Lidyalılar ile de savaşmışlardır. Lidyalılar ile yaptıkları savaş esnasında güneş tutulduğu için bunu tanrıların bir cezası olarak görüp savaşı bitirerek Lidyalılar ile barış antlaşması imzalamışlardır. Urartular bu konuda Tanrı Şivini'ye çok kırgın olmalı :) Güneş tutulması Urartular ile savaşırken olsaydı Medler Doğu Anadolu'nun bu medeniyetini yok etmeyecekti.
Yukarıdaki fotoğraflarda Van Müzesi'nde beni en çok şaşırtan parçalar olan Hakkari Stelleri'ni görmektesiniz. Günümüzden 3.500 yıl öncesine ait olan bu steller 1998 yılında keşfedilmiş. Urartular ile ilgisi bulunmuyor, müzenin başka bir bölümüne ait. Hangi halk tarafından yapıldığı bilinmiyor. Hakkari stelleri hakkında hiçbir bilgim yoktu ve müzede rastlamak benim için çok güzel bir süpriz oldu. Anadolu'nun inanılmaz tarihi zenginliğinin ucu bucağı yok gerçekten.
Güneydoğu'nun kadim halkı Süryaniler'e de ayrı bir ilgim olduğundan, Van Müzesi'nde gördüğüm, Osmanlı dönemine ait bu Süryanice kitabe de hemen dikkatimi çekti. Süryaniler'i merak ediyorsanız Mardin'e gitmelisiniz. Artık sayıları çok az olsa da Mardin'de halen bir Süryani nüfusu bulunuyor. Oraya gittiğimde burada yaşamını sürdüren Süryaniler ile tanışma fırsatı bulduğum için kendimi şanslı hissediyorum. Bu blogda yıllar önce "Süryaniler" başlıklı bir yazı paylaşmıştım. Mardin ve Midyat'a yaptığım seyahatten notlarımı paylaştığım bu yazıyı da okuyabilirsiniz.
Yine Güneydoğu'nun bir başka kadim halkı ise Yezidiler. Yukarıdaki fotoğrafta Osmanlı dönemine ait bir Yezidi mezar taşını görmektesiniz. Yezidiler de yine Süryaniler gibi Mardin ve çevresinde yaşamışlardır. Onların da nüfusu çok çok az.
Yazıya Van Kalesi'nde başlayıp Van Kalesi'nde bitirmiş bulunmaktayız. Bir süredir Doğu Anadolu'yu yazıyorum. Önümüzdeki hafta Ağrı veya Bitlis'i yazarak Doğu Anadolu'ya devam mı devam etmeliyim, yoksa başka bir bölgeye mi geçmeliyim henüz karar vermedim. Ama bir şekilde önümüzdeki hafta sonu da burada olacağım. Tanrı Şivini sizi korusun!
Yorumlar
Yorum Gönder